Jan Bastyns, Sint-Agatha-Berchemnaar en sympathisant van onze afdeling schreef voor ons deze column.
Prometheus in tijden van corona.
Op agressies of bedreigingen van buitenaf hebben wij mensen grosso modo drie reactiemogelijkheden: vechten, ontwijken of vluchten. Als je een vervelende buur krijgt kan je met hem in de clinch gaan, hem links laten liggen of zelf verhuizen. Wat epidemieën betreft, had in het antiek en middeleeuws religieus paradigma alles keurig zijn plaats. De straffe Gods had een oorzaak: menselijk falen. De zoektocht naar die fout moest boetedoening en correctie mogelijk maken en leidde zowel tot het offeren van zondebokken als tot protowetenschappelijk onderzoek. Maar verder had de mensheid op dat soort bedreigingen weinig andere respons dan de vlucht in afzondering. De culturele geschiedenis biedt talloze voorbeelden van zo’n acting out.
Een veertiende eeuws absoluut meesterwerk van Giovanni Boccaccio, de Decamerone of “tiendaagse”, volgt rond 1350 een groep Florentijnse “betere” jongeren, drie mannen en zeven vrouwen, die hun heil tegen de dodelijke pestepidemie zoeken in een vlucht naar de heuvels van Fiesole, even buiten de stad. Ze gaan mekaar in hun isolement onderhouden met dansen en musiceren, spelletjes organiseren en verhalen verzinnen rond vooraf gekozen thema’s (één per dag per man dus honderd over tien dagen). Zeg maar onze tv, sociale media enz… in coronatijden. De nog embryonale natuurkunde bood toen geen basis voor een efficiënte strijd tegen de onzichtbare, geheimzinnige, niets en niemand ontziende epidemische vijand. Met de “microbentheorie” van Pasteur (1822-1895) werden minuscule, levende ziekteverwekkers ten tonele gevoerd, en dienden epidemieën niet langer bevochten met empirische methoden, blindweg, zonder wetenschappelijk inzicht.
Hippocrates (460-377 v.Chr.) had het oorspronkelijk over “humores” of lichaamsvochten (bloed, slijm, gal), concepten die eigenlijk nooit uit uit beeld verdwenen, en zelfs vandaag nog latent voortleven. Lees er maar de commerciële farmareclame op na rond zogenaamde alternatieve bloed- en lichaamzuiverende producten. Stak Molière al niet geniaal de draak met de vaak dodelijke 17deeeuwse panacee van de “saignée” of aderlating? Voor hem was dokter gewoon synoniem voor charlatan. Kijken we even naar onze taal nu, onze zwartgalligheid of “melancholie”(Grieks: melas cholos), ons flegma ( slijm), ons “kwaad bloed”, onze kolere (Grieks: cholè) enz...
In de 18de eeuw kwam men al dichter bij de waarheid met theorieën rond minuscule wormpjes en vliegende insecten en later met de “generatio spontanea” van ziektekiemen. Pasteurs revolutionaire ontdekkingen rond micro-organismen, vaccinatie en sterilisatie zouden al snel wereldwijd tot een wetenschappelijke consensus leiden. Eindelijk wisten we dus hoe epidemieën precies ontstaan, zich verspreiden, bevolkingen decimeren, en meteen dienden zich een aantal gefundeerde bestrijdingsmethoden aan.
Met wetenschap is er echter wel een fundamenteel probleem. Hoe meer we weten en dus kunnen, hoe meer keuzes we moeten maken, hoe zwaarder onze verantwoordelijkheid en hoe vaker we te maken krijgen met de hamvraag of we alles wat we kunnen ook effectief moeten gaan doen. Prometheus (de “vooruitdenkende”) ontfutselde aan zijn afgunstige vriend Zeus één van diens dierbaarste geheimen: het vuur, sleutel tot het smeden van wapens en dus machtsmiddel bij uitstek. Nemesis bedacht de titaan met een zware prijs voor zijn diefstal, door hem op een Kaukasische rots vast te ketenen om zijn lever aan de adelaar Ethon te voeren.… Duidelijker kan een mythe niet zijn.
En wij? Nu? Welke prijs betalen wij voor de supersnel groeiende kennis die we de goden ontfutselen? Een tsunami aan ethische keuzes, dilemma’s en dubbele bindingen! Want een keuze maken betekent niet zozeer vὁὁr iets kiezen maar vooral niét kiezen voor een exponentieel groeiend aantal andere en mogelijk betere opties. Waar halen we, na verlies van het al bij al comfortabele goddelijke paradigma, het vaste waardenkader dat ons helpt ethisch te kiezen? Herinner u bijvoorbeeld de destijds hoogoplopende discussie rond de vraag of de verloskundige bij een problematische geboorte mag/moet kiezen voor het leven van de baby dan wel dat van de moeder?
Maatschappelijke toekomstvisie krijgt maar concreet vorm door ethische keuzes rond “wat?’, “wel of niet?”, “wie wel, wie niet?”, “méér, minder, langer, verder, beter, eerder?”… De weldaden van het neokapitalistische antwoord op die keuzevragen kennen we onderhand. De werksters in de Aziatische textielfabrieken of de Congolese coltandelvers weten er alles van. Maar is een perfect sluitende, algemeen aanvaarde, wetenschappelijk verantwoorde invulling van die keuzes wel denkbaar? Hoe tot een menswaardig, rechtvaardig, realiseerbaar en wetenschappelijk onderbouwd maatschappijproject komen? Neem nu de actuele coronadreiging. De 65-plussers beschermen? Natuurlijk, geen discussie mogelijk. De toekomst van de jongere generatie optimaal veilig stellen? Staat buiten kijf. Onze economie redden? Topprioriteit natuurlijk! Menselijk leven een absolute waarde toekennen? Wie kan dat betwisten? Maar moet dan het redden of verlengen van individuele levens onbeperkt voorrang krijgen op de bestaansmiddelen en de levenskwaliteit van hele bevolkingsgroepen? En mag de heropleving van de economie gaan ten koste van mensenlevens, zeker als men daarbij een bepaalde bevolkingsgroep het hardst treft, in casu de 65-plussers? Toch ondenkbaar… Nu God of Kerk niet langer knopen voor ons doorhakken moeten wij het zelf doen. Vuurproef voor humanisme en democratie!
Eén ding is vandaag zeker: corona doet heel wat van onze vertrouwde basisdogma’s en axioma’s sneuvelen. Maakbaarheid van geluk, illusie van totale controle, almacht van de wetenschap, geloof in mondialisering… het hele systeem davert op zijn grondvesten, wat meteen de vraag oproept wat hierna moet komen. Intensieve zorgen, intubatie, overleving en revalidatie van de precorona? Of anders en beter? En in hoeverre kan de wetenschap hiertoe bijdragen?
Hoe dan ook zal bij die heropbouw de eeuwige tegenstelling tussen individuele en maatschappelijke belangen voortdurend de kop opsteken. Denk aan de waanzinnige prijzen van weesgeneesmiddelen. Miljoenen euro’s voor het verlengen van één individueel leven. Terugbetaalbaar of niet? In een gesprek hierover zei een liefhebbende grootouder:”Als ik moet beslissen kan de hele Belgische ziekteverzekering de schop op als ik daarmee het leven van mijn kleinkind wat kan verlengen.” Eerlijke taal. Er zijn keuzes die wij niet aankunnen. We zijn maar mensen…
©
